Sự tích và ý nghĩa tục lệ cúng Táo quân
Nguồn gốc của Thần Táo Quân trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam là từ ba vị thần Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Lão giáo Trung Quốc. Hay chúng ta thường được nghe về sự tích "2 ông 1 bà" - vị thần Đất, vị thần Nhà, vị thần Bếp núc..
Gắn liền với quan niệm này là sự tích dân gian kể về gia đình của 2 vợ chồng Thị Nhi và Trọng Cao. Tuy ăn ở mặn nồng thắm thiết với nhau, nhưng mãi hai vợ chồng không có con. Trọng Cao vì chuyện này mà hay kiếm chuyện xô xát, dằn vặt vợ mình.
Một ngày nọ, chỉ vì một chuyện nhỏ, Trọng Cao gây chuyện ầm ĩ lớn rồi đuổi đánh Thị Nhi đi.Thị Nhi sau khi bỏ đi thì đi tới xứ khác gặp được Phạm Lang. Phải lòng nhau, hai người kết duyên thành vợ chồng. Về phần của Trọng Cao, sau khi cơn giận qua đi thì thấy ân hận, day dứt và Cao quyết định lên đường tìm kiếm vợ.
Nhưng ngày dài đường xa, tìm mãi không thấy lại hết gạo hết tiền, Trọng Cao phải làm kẻ ăn xin dọc đường. Tới một ngày nọ, chàng ta xin ăn tới nhà của Thị Nhi. Đúng lúc Phạm Lang đi vắng, Thị Nhi cũng sớm nhận ra kẻ ăn xin kia là người chồng cũ. Nàng mời Trọng Cao vào nhà cơm nước đầy đủ. Không may lúc ấy Phạm Lang trở về, nàng sợ bị dính thị phi và chồng nghi oan, nên đã giấu Cao dưới đống rạ sau vườn.
Chẳng ngờ được đêm ấy, Phạm Lang nổi lửa đốt đống rạ để lấy tro bón ruộng. Thấy đống rạ cùng chồng cũ cháy, Thị Nhi lao mình vào cứu Trọng Cao ra. Thấy vợ nhảy vào đống lửa, Phạm Lang thương vợ mà cũng nhảy theo vào đám cháy. Cả ba đều chết trong đám lửa.
Ngọc Hoàng thương tình 3 người sống có nghĩa có tình và cũng cảm thương cái chết trong lửa nóng của họ, ngài cho phép họ được bên nhau mãi mãi bèn cho ba người hóa thành “ba đầu rau” hay“chiếc kiềng 3 chân” ở nơi nhà bếp của người Việt ngày xưa.
Ngọc Hoàng phong cho họ làm Táo Quân, và phân chia mỗi người một việc riêng: Phạm Lang là Thổ Công trông coi việc trong bếp, Trọng Cao là Thổ Địa trông nom việc trong nhà, còn người vợ Thị Nhi là Thổ Kỳ trông coi việc chợ búa. Không những định đoạt phúc đức của gia đình mà các vị Táo còn ngăn cản sự xâm phạm của những ma quỷ vào thổ cư, giữ sự bình yên cho mọi người trong nhà.
Hàng năm, ngày 23 tháng Chạp là ngày Táo Quân cưỡi chép chầu trời báo cáo tất cả việc tốt hay việc xấu và những gì chưa làm được của gia chủ trong một năm để Thiên đình định đoạt công tội, thưởng phạt phân minh cho từng gia đình. Chương trình Táo quân phát sóng cũng dựa trên sự tích cũng như phong tục cúng Táo quân từ xưa đến nay của người Việt Nam.
Phong tục cúng đưa Táo quân về trời đã được người dân Việt Nam gìn giữ lưu truyền qua bao thế hệ như một nét đẹp bản sắc văn hóa độc đáo của nước ta. Không khí đón Tết nhộn nhịp bắt đầu kể từ ngày "tiễn" Táo quân về chầu trời.
Người Việt quan niệm rằng ba vị Thần Táo (hay vua Bếp) định đoạt cát hung, phước đức cho gia đình, cho nên để Vua Bếp phù hộ cho gia đình mình được nhiều điều may mắn trong năm mới, người ta thường làm lễ tiễn đưa ông Táo về chầu Trời rất long trọng.
Cách lập bàn thờ ông Công ông Táo
Việc lập bàn thờ ông Táo đúng cách không chỉ mang lại cho gia chủ nhiều may mắn mà còn giúp cho gia chủ thu hút nhiều tài lộc về cho gia đình. Lập bàn thờ ông Công ông Táo không đúng cách, sắp xếp theo cảm tính dễ dẫn đến việc bị lập sai và lập thiếu đồ khiến ảnh hưởng đến công danh , tài lộc cũng như sự nghiệp của gia chủ.
Bước 1 : Chọn nơi đặt bàn thờ ông Táo
Bàn thờ Táo quân cần được đặt ở trong khu vực bếp của nhà bạn, vì vậy bạn cần phải chọn một khu vực bên trong phòng bếp nhà bạn thật sạch sẽ, trang nghiêm. Tốt nhất nên lựa chọn chỗ đặt lễ thật cao ráo bên trên bếp nhà bạn và tránh không nên đặt bàn thờ gần những chỗ khu bồn rửa bát hay khu đựng rác.
Nên sắp xếp ban thờ theo những hướng tốt để giúp gia chủ và những thành viên trong gia đình có nhiều vượng khí giúp sức khỏe an khang, cuộc sống ấm no. Có thể lựa chọn một trong các hướng tốt sau để đặt:
- Đặt ban thờ Táo quân theo hướng Đông Bắc: Công việc gia chủ luôn được suôn sẻ và thuận buồm xuôi gió, nhanh được thăng tiến và phát đạt về đường công danh, nhanh chóng phát tài.
- Đặt ban thờ Táo quân theo hướng Tây: Gia đình càng thêm hạnh phúc, thịnh vượng, không bị bệnh tật, tăng thêm tiền tài.
- Đặt ban thờ Táo quân theo hướng Tây Nam: Gia chủ được quý nhân phù trợ, thuận lợi về đường con cái, thường gặp may mắn.
- Đặt ban thờ Táo quân theo hướng Tây Bắc: Gia đình sinh sống hòa thuận, sung túc, bền lâu…
Bước 2: Chọn kệ bàn thờ
Bàn thờ ông Công ông Táo cần phải lựa chọn cẩn thận với chất liệu bền bỉ không được cong, vênh hay dễ bị hư. Vì vậy nên chọn chất liệu tốt nhất là làm bằng gỗ thịt hoặc xây cẩn thận bằng bê tông.
Về kích thước thì nên chọn bàn thờ treo tường có kích thước có ý nghĩa như sau:
- Sâu 480mm (Hỷ Sự) x Rộng 480mm (Hỷ Sự)
- Sâu 480mm (Hỷ Sự) x Rộng 680mm (Hưng Vượng)
- Sâu 480 mm (Hỷ sự) x Rộng 880mm (Tiến Bảo)
Bước 3: Chọn các đồ vật đặt trên bàn thờ
Đây là bước cực kỳ quan trọng vì nếu đặt sai những món đồ kỵ nhau sẽ gây ra ảnh hưởng đến vượng khí và sức khỏe cho cả gia đình. Vì vậy cần phải sắm đầy đủ các đồ lễ cần thiết để đặt trên bàn thờ bao gồm :
- Bài vị Táo Quân
- Bát nhang
- Bình hoa
- Đĩa đựng trái cây
- Bộ 3 chén nước
- Bình đựng nhang
Lễ vật cúng ông Công ông Táo
Lễ vật cúng ông Công ông Táo bao gồm: Mũ ông Công ba cỗ hay ba chiếc: hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà. Mũ dành cho các ông Táo thì sẽ có hai cánh chuồn còn mũ dành cho Táo bà thì không có cánh chuồn.
Những chiếc mũ này được trang trí với các gương nhỏ hình tròn lóng lánh và những dây kim tuyến có màu sắc sặc sỡ, bắt mắt. Màu sắc của mũ, áo hay hia ông Công thay đổi hàng năm theo ngũ hành.
Những đồ vàng mã như mũ, áo, hia, và một số vàng thoi bằng giấy sẽ được đốt đi ngay sau lễ cúng Táo quân vào ngày 23 tháng Chạp cùng với bài vị cũ và sau đó sẽ lập bài vị mới cho Táo quân.
Ngoài ra, để các ông và các bà Táo có phương tiện về chầu trời, ở miền Bắc người ta còn thường chuẩn bị một đôi hoặc 3 con cá chép sống, thả trong chậu nước, cúng cùng với các đồ lễ khác. Sau khi cúng xong sẽ đem thả ở sông, ao, hồ, nghĩa là "phóng sinh" để đưa ông Táo về trời.
Với ý nghĩa "cá vượt Vũ môn" hay "cá chép hóa rồng" việc phóng sinh cá chép còn mang ý nghĩa của sự thăng hoa, sự kiên trì, là biểu tượng của tinh thần vượt khó chinh phục tri thức để đạt được thành công, tượng trưng cho nhân cách thanh cao tiềm ẩn và luôn hướng đến một kết quả tốt đẹp. Phóng sinh cá chép ngày Tết ông Công ông Táo Là một nét đẹp văn hóa kèm theo đó còn thể hiện sự từ bi quý báu của con người Việt Nam.
Ở miền Trung, người ta thường cúng một con ngựa bằng giấy với yên, cương đầy đủ. Còn ở trong miền Nam thì thường đơn giản hơn, chỉ cúng mũ, áo và đôi hia bằng giấy là đủ.
Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo
Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo không nhất thiết phải cầu kỳ nhưng lại cần sự trang trọng, chu đáo, thể hiện được tấm lòng của gia đình trước ban thờ các vị Táo quân. Tùy thuộc vào gia cảnh của mỗi gia đình, người ta thường làm lễ mặn bao gồm:
- 1 đĩa gạo.
- 1 đĩa muối.
- 1 đĩa hoa quả.
- 1 ấm trà sen.
- 3 chén rượu.
- 1 quả bưởi.
- 1 quả cau, lá trầu.
- 1 lọ hoa đào nhỏ.
- 1 lọ hoa cúc.
- Thịt lợn luộc hoặc gà luộc ngậm hoa hồng
- 1 bát canh mọc hoặc canh măng
- 1 đĩa xào thập cẩm
- 1 đĩa giò.
- 1 đĩa xôi gấc hoặc bánh chưng.
- 1 đĩa chè kho.
Ngoài ra nếu làm mâm cỗ chay có thể chuẩn bị các đồ sau để tiễn các vị Táo quân về trời:
- Trầu cau.
- Hoa, quả.
- Canh măng hoặc canh nấm chay
- 1 đĩa nấm đùi gà sốt bơ
- 1 đĩa Xôi gấc.
- 1 đĩa chè kho.
- Giấy vàng.
- Giấy bạc.
- ..v...v
Người dân Việt Nam thường làm lễ tiễn ông Công ông Táo rất thịnh soạn với ước muốn những điều tốt đẹp nhất sẽ được thưa với Ngọc Hoàng, và những điều không tốt, không may mắn sẽ được báo cáo nhẹ đi.
Lễ cúng ông Táo chầu Trời thường được cúng vào tối ngày 22 tháng Chạp Âm lịch hoặc sáng sớm ngày 23 tháng Chạp hàng năm. Nếu gia đình có bận công việc quan trọng thì cũng nên hoàn thành việc thờ cúng trước lúc 12 giờ trưa ngày 23 tháng Chạp vì theo quan niệm rằng phải cúng lễ sớm để kịp giờ ông Công ông Táo lên Thiên đình báo cáo.
Bài văn khấn ông Công ông Táo
Hiện nay có rất nhiều bài văn khấn ông Công ông Táo đang lưu truyền. Bài văn khấn ông Công ông Táo phổ biến nhất của người dân Việt Nam đã được lưu truyền nhiều đời và được NXB Văn hóa Thông tin sưu tầm, đăng tải:
